GEOMETRİK TOLERANSLAR – Ömer Kurt
ÖNSÖZ
Yüzey işleme ve form toleranslarını bir kültür olarak ben nser isek yapacağımız ürünlerin kullanım ömürleri ve fonksiyonelliği artacaktır. Dairesel ve doğrusal hareketlerde; koniklik, ovallik, silindiriklik, doğrusallık ve yüzey pürüzlülüğü hemen karşımıza çıkmaktadır. Dairesel ve doğrusal hareketlerdeki tutuklukların, sıkışmaların, zorlanmaların, gereğinden fazla boşlukların ve ısınmaların ana nedeni yüzey işlemlerindeki kalitesizliktir. Dolayısıyla hata araştırmalarında bu kitabın katkısı sonsuz olacaktır.
Mekanizmaların hareketlerinde meydana gelen ısınmalar, sıkışma, aşınma vb. olumsuz durumlarda yüzey kalitesinin önemi hemen ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple bizler yüzey işleme toleranslarını ne kadar benimser isek ne kadar içimize sindirir isek üretim esnasındaki muhtemel hataları görür ve önlem alırız.
Şimdiye kadar idrak edilmeyen ve düşüncelerimizde yeri olmayan form ve konum hatalarının beynimizde ve kişiliğimizde yer etmesi ile bir adım önde olacağız. Teoride göz ardı ettiğimiz bu hataları çalışma hayatımızda kullanma kolaylığı ve pratikliği sağlayan bu kitaba ve bunu düşünen Sayın Ömer Kurt’a teşekkür ederim.
Bahattin EMİR Ufuk
ÖNSÖZ 1
Teknolojinin ve rekabet koşullarının akıl almaz bir hızla geliştiği bu yüzyılda bütün ülkelerin önemle üzerinde durdukları ve giderek daha fazla kaynak ayırdıkları alan eğitim ve ar-ge çalışmalarıdır. Teknolojinin bu gelişme trendine paralel olarak sanayide kaliteyi en üst seviyeye çıkarmak ve kaliteyi müşteriye ücretsiz olarak sağlamak geleceğe ümitle ve sağlam adımlarla gitmek isteyen kuruluşların en önde gelen politikalarından bir tanesi olmuştur. Teknolojide ve kalitede en üst seviyeyi elde etmek bilgi ve eğitim ile mümkündür.
Geometrik toleranslar kitabımız başta otomotiv sektörü olmak üzere seri üretim ve montaj yapılan tüm sektörlerde hem tasarım, üretim ve kalite kontrol birimleri arasında hem de ana sanayi - yan sanayi arasında bir dil birliği sağlamak açısından yararlı bir çalışma olmuştur. Geometrik toleranslar özellikle son yıllarda yoğun olarak kullanılmaktadır. Hemen her teknik resimde en az bir geometrik toleransa rastlanmaktadır. Bu sebeple; geometrik toleranslar ana sanayiler tarafından vazgeçilmez olarak görülmekte ve yoğun olarak tasarımlarda (teknik resimlerde) kullanılmaktadır. İmalatçıların/yan sanayilerin müşteri teknik resimlerini tam ve eksiksiz olarak algılayabilmeleri müşteri memnuniyetini ve rekabet gücünü teknik bilgi üstünlüğü sayesinde artıracaktır. Bu kritik süreçte bilgiye önem veren ve bilgiye yatırım yapan şirketler bir adım önde olacaktır.
Kitabımızın temel amacı; başta otomotiv, savunma sanayi vb. hassas parça ve ürün imalatı yapan işletme çalışanlarına geometrik toleranslar hakkındaki bilgi verilmesi, yenilik ve gelişmelerin anlatılmasıdır. Özellikle mekanik parça imalatı yapan işletmelerde çalışan ve temel teknik resim eğitimlerini almış olan çalışanların işlerini daha iyi yapabilmeleri, ana sanayiden gelen resimleri daha iyi yorumlayıp hataya düşmemeleri için bu alandaki yenilikleri izlemeleri gerekmektedir. Özellikle hatasız ve hızlı montajın önemli olduğu sanayi alanlarında gerekli olan geometrik boyutlandırma ve toleranslandırma bilincinin oluşturulmasıdır. Bu kitap bir diğer amacı da geometrik toleransların kontrol metotlarının personele anlatılmasıdır.
Bu kitap; özellikle mekanik parça ve komponent üretimi yapan işletmelerde çalışan, üst düzey yöneticiler, üretim sorumluları, kalite yönetim sorumluları, tasarım mühendisleri, teknik ressamlar, konstrüktörler, formenler ve kalite kontrol elemanları, endüstri meslek lisesi öğrencileri, meslek yüksek okulu, fakülte ve mühendislik öğrencileri açısından yararlı görülmektedir.
Gelişen dünya rekabet koşullarında Türkiye’ye önemli bir katkı sağlayacağına inandığım bu çalışmamın ülkemiz için yararlı olmasını diler, yardımlarını esirgemeyen Nigar KURT’a, Mega Danışmanlık Temsilcilik ve Dış Tic.Ltd.Şti. ’nden Orkun Yalçın ve Gökhan Hankulu’na, Teknikel San.Tic.A.Ş. ‘den Roni Hasid ve Ali Aldemir’e, Jenoptik Germany Hommel-Etamic ‘den Benjamin Hogg’a teşekkür ederim.
Ömer KURT
İÇİNDEKİLER
Amaç
Geometrik Toleransların Sembolleri
Form Toleransları
Konum Toleransları
Geometrik Toleransların Kullanıldığı Bazı Endüstri Kolları
Sapmalar, Form Sapmaları
Form Sapmalarının Etkileri
Form Sapmaları Nasıl Oluşur?
Form Sapmaları Engellenebilir mi?
Geometrik Toleranslar Nasıl Ölçülür?
ileri Ölçüm Cihazları
Form Ölçüm Cihazları, 3D Ölçüm Cihazları, Optik Mil Ölçüm Cihazları,
Kontur Ölçüm Cihazları, Özel Ölçüm Cihazları, Elektronik Problu Ölçüm Sistemleri
Basit Ölçüm Cihazları
Sabit Ölçü Mastarları
Yardımcı Ekipmanlar
Geometrik Toleranslar Hakkında Genel Bilgiler
Tanımlar
Ek Semboller
Tolerans Çerçeveleri
Toleranslı Elemanlar
Tolerans Bölgeleri
Referans ve Referans Seçimi
Geometrik Toleranslandırmanın Teknik Resimde Belirtilmesi
Sınırlayıcı Kurallar
Teorik Tamlıktaki Ölçüler
Değiştiriciler
En Çok Malzeme Koşulu MMC
En Az Malzeme Koşulu LMC
Elemanın Ölçüsüne Bakılmaksızın Koşulu
Örtü Prensibi
Geometrik Toleranslar Genel Tablo
Doğrusallık
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Doğrusallık Hataları
Doğrusallık Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Doğrusallık Sapması Ölçüm Prensibi
Doğrusallık Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Doğrusallık Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Düzlemsellik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Düzlemsellik Hataları
Düzlemsellik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Düzlemsellik Sapması Ölçüm Prensibi
Düzlemsellik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Düzlemsellik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Dairesellik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Dairesellik Hataları
Dairesellik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçalan
Dairesellik Sapması Ölçüm Prensibi -
Dairesellik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Dairesellik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Silindiriklik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Silindiriklik Hataları
Silindiriklik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Silindiriklik Sapması Öiçüm Prensibi
Silindiriklik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Silindiriklik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Çizgi Biçimi
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Dairesellik Hataları
Dairesellik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Dairesellik Sapması Ölçüm Prensibi
Dairesellik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Dairesellik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Yüzey Biçimi
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Dairesellik Hataları
Dairesellik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Dairesellik Sapması Ölçüm Prensibi
Dairesellik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Dairesellik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Açısal Bölge Daireselliği
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Açısal Bölge Daireselliği Hataları
Açısal Bölge Daireselliği Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Açısal Bölge Daireselliği Sapması Ölçüm Prensibi
Açısal Bölge Daireselliği Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Açısal Bölge Daireselliği Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Konik Silindiriklik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Konik Silindiriklik Hataları
Konik Silindiriklik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Konik Silindiriklik Sapması Ölçüm Prensibi
Konik Silindiriklik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Konik Silindiriklik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Paralellik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Paralellik Hataları
Paralellik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Paralellik Sapması Ölçüm Prensibi
Paralellik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Ediiir?
Paralellik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Diklik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Diklik Hataları
Diklik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçalan
Diklik Sapması Ölçüm Prensibi
Diklik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Diklik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Eğim (Açısallık)
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Açısallık Hataları
Açısallık Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçalan
Açısallık Sapması Ölçüm Prensibi
Açısallık Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Açısallık Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Pozisyon
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Pozisyon Hataları
Pozisyon Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Pozisyon Sapması Ölçüm Prensibi
Pozisyon Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Pozisyon Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Eş Merkezililik - Eş Ekserilik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Eş Merkezlilik - Eş Eksenlilik Hataları
Eş Merkezlilik - Eş Eksenlilik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçalan
Eş Merkezlilik - Eş Eksenlilik Sapması Ölçüm Prensibi
Eş Merkezlilik - Eş Eksenlilik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Eş Merkezlilik - Eş Eksenlilik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Simetriklik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Simetriklik Hataları
Simetriklik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçalan
Simetriklik Sapması Ölçüm Prensibi
Simetriklik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Simetriklik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Salgı
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Salgı Hataları
Salgı Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Salgı Sapması Ölçüm Prensibi
Salgı Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Salgı Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Salgı Toleransının Eş Merkezlilik ve Eş Eksenlilik ile Karşılaştırılması
Toplam Salgı
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Toplam Salgı Hataları
Toplam Salgı Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Toplam Salgı Sapması Ölçüm Prensibi
Toplam Salgı Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Toplam Salgı Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Toplam Salgı Toleransının Silindiriklik ile Karşılaştırılması
Koniklik
Tanımlar, Açıklamalar ve Örnekler
Üretilmiş Parçalarda Koniklik Hataları
Koniklik Sapmaların Görüldüğü Bazı iş Parçaları
Koniklik Sapması Ölçüm Prensibi
Koniklik Sapması Nasıl Kontrol Edilir?
Hangi Değerlendirme Metodu Tavsiye Edilir?
Koniklik Toleransının Kullanım Hataları Nelerdir
Form Ölçüm Sisteminde Değerlendirme Metotları
Form Ölçüm Sisteminde Filtreleme
DİN ISO 2768 Genel Form ve Konum Toleransları
Form ve Konumlar İçin Toleranslar
Doğrusallık Sapması için Tolerans Belirlenmesi
Düzlemsellik Sapması için Tolerans Belirlenmesi
Diklik Sapması için Tolerans Belirlenmesi
Simetriklik Sapması İçin Tolerans Belirlenmesi
Salgı Sapması için Tolerans Belirlenmesi
Dairesellik Sapması için Tolerans Belirlenmesi
Paralellik Sapması İçin Tolerans Belirlenmesi
Silindiriklik Sapması için Tolerans Belirlenmesi
Eş Merkezlilik ve Eş Eksenlilik Sapması İçin Tolerans Belirlenmesi
Geometrik Toleransların Faydaları
Yararlanılan Kaynaklar